Kiszyni kapusty

 

Kiszyni kapusty.

 

 

Na Śląsku kapusta miała wielki powodzyni we kożdej kuchni. Warzono ją i rychtowano ś ni roztoliczne jodła na beztydziyń i od świyta. Bezmała już we XV wieku bola lona fest rozpowszechniono w naszych stronach, a uprawio sie jom łod 2500 rokow przed naszom erom – toż idzie pedzieć, że je ta kapusta z ludziami od niepamiyntnych czasów. Trocha nieskorzij, kieryś mądry człowiek wynokwioł, że idzie jom kisić i wtynczas poradzi łona łobstoć na dłogi zimowy czas, a jeszcze ku tymu mo wiela witamin, ze kierych nojważniejszo je witamina C. Tako niyzakiszono kapusta ludziska stosowali tyż na roztomańte okłady, wtynczas trza jom boło rozkulać nudelkulom, abo potrzaskać tłoczkiym i prziciść do bolącej szłapy, abo krziża, a odyjmowała wiela boleści. Bezmała kapusta nojleszy kisi we październiku. Nojgibcij na świyntego Michała 23 września, a najnieskorzij do Wszystkich Świyntych, bo potym już boła łona niychersko i sie psuła. Niż zaczyno sie kisić, trza boło narychtować beczka. W nikierych chałpach rychtowano wiyncyj takich beczek, eli familijo boła liczno i boło tam moc bajtli. Beczka trza boło dobrze wyparzić wrzawom wodom ze sodom. Wody nalywano wiela razy, coby ta beczka napynczniała i niy przepuszczała wody. Nikierzi wciepowali do ni wrzawy kamiyń i jak sie robiła para, naciepowano na ta beczka pora dekow, coby ta para w pojstrzodku została i zarozki niy uciykła. Nikiere baby na końcu jeszcze pociyrały ta beczka przekrotom cebulom. Tak przirychtowano beczka czakała aż do drugigo dnia, bo rychtowani kiszonej kapusty to boła wielko robota i trza jom boło napoczynać od rana. Toż od rana płokano ta kapusta i wyciepowano ś ni te wszystki szpetne, nagnite liści, a potym już trza boło rychtować waszpek do mycio szłapow i szare mydło. Tyn, kiery deptoł kapusta musioł fest dobrze wyszorować szłapy, coby niy boło na nich żodnego marasu i jak to padają, coby bakteryjo sie na nich ześlizgnyła. Przi tej robocie boła cołko familijo i boło przi tymu wiela błoznowanio. Jedni myli szlapy , inksi rychtowali szmata do uciyranio, a jeszcze inksi lecieli po maszynka do krążanio kapusty. Tako maszynka boła czasym jedna na cołko wieś, toż chodziła łona od chałpy do chałpy i trza boło tak naszykować dziyń kiszynio kapusty,  coby inkszym tyż to spasowało. Maszynki boły najczynścij na kurbla, toż jedyn musioł kryncić tom kurblom, ale i tak sie aż tak niy narobioł, jak tyn , co kapusta deptoł. Deptały bajtle, abo tatulek, bo mieli dużo siły, a tego deptanio boło moc. Eli kapusta deptały baby to nakłodały na głowa chustka, coby do pojstrzodka niy naleciało szkutow, a byli tyż i tacy, co deptali ta kapusta w czystych guminiokach. W osobnym kasliku bola narychtowano sol i kmin. Jak sie nasuło piyrszy szub tej kapusty, to sie jom przesuwało solom i kminym i tak naokoło aż pod wiyrch tej beczki. Przi tymu deptaniu musioł z tej kapusty wylazować tak zoft, z kierego potym zrobiła sie kwaska. Pod koniec , jak już boło wiela tej kapusty w tej beczce, nikierzi dokłodali tyż jaki głomb , czyli tyn pojstrzodek ze kapusty, bo bajtlom to fest szmakowało, nikierzi wciśli tyż tam pora całych głowek na gołąbki, a nikierzi tyż dokłodali kwaśne płonki, bo to tyż fest bajtlom szmakowało. Jak już boło moc kapusty w beczce i na wiyrchu boło szykownie tego zoftu na kwaska na wiyrch styrkało sie dynko, czyli taki dwie deseczki przekrote bez poł, a potym kamiyń, coby dobrze ta kapusta prziciść. Beczka trza boło przikryć czystym konskiym płociynnej chadry, coby do pojstrzodka niy wpod jaki chrobok, abo inkszy maras i potym kapusta stoła w ciepłym miejscu pora dni, coby puściła. Co pora dni trza boło syjmować z wiyrchu piany, kiere sie na ni robiły, coby sie niy popsuła i  pleśń, coby niy sczerniała i niy boła do wyciepano. Trza jom tyż boło co pora dni przeżgać jakim bodziokiym, abo inkszym szpikulcym, coby ś ni gazy ślazły. Dycko przi tymu myło sie tyn kamiyń i deseczki we wrzawej wodzie. Jak sie już ta kapusta wyburziła trza jom zajś boło przikryć czystym płotnym i zaniyść do piwnice, kaj boło zima. I tak poradziła ta kapusta stoć cołko zima, a jak prziszła Wielkanoc, to reszta kapusty styrkało sie do krauzow i trza jom boło zawarzić, bo to już boło za dłogo w tej beczce.  Ze kiszonej kapusty szło robić moc roztomańtych maszketow, na tyn prziklod ciapkapusta, czyli tako kapusta ze ziymiokami, surówki roztomańte ze marekwiom, cebulom, płonkom, kiere pasowały nojbardzij do karmidlow i jajec sadzonych, kapuśniok i wiela inkszych jodłow. Kwaska boła dobro,  coby sie łobronić przed rymom i kuckanim i lyczyła żołądek. Kiery jodoł wiela kiszonej kapusty, niy boł bachraty, bo łona pomogo schudnyć i niy dostoł tak wartko raka, bo bezmała tyż pomogo sie przed nim łobronić i nojważniejsze, że je dobro. Ludzie godali, iże lepszy swoja kapusta, niż cudzo gynś tusto i mieli recht.